Heyvanlardakı müdafiə taktikalarının ən əhəmiyyətlilərindən biri də şübhəsiz ki, kamuflyajdır. Kamuflyaj edən canlılar yaşadıqları mühitə çox uyğun şəkildə yaradılan bədən quruluşları ilə sanki xüsusi qorunma altına alınıblar. Bu canlıların bədənləri yaşadıqları mühitlə o qədər uyğundur ki, şəkillərinə baxdıqda bəzilərinin bir bitkiyə, yoxsa heyvana aid olduğunu anlamaq, ya da eyni mühitdə olan heyvanla bitkini bir-birindən fərqləndirmək demək olar ki, qeyri-mümkündür.



Yeddi göy, yer və onlarda olanlar Ona təriflər deyir. Elə bir şey yoxdur ki, həmd ilə Ona tərif deməsin, lakin siz onların tərifini anlamazsınız. Həqiqətən, O, Həlimdir, Bağışlayandır. (İsra 44)

Yaşadıqları mühitin rənglərinə görə öz rənglərini dəyişdirən canlılar hər zaman elm adamlarının diqqətini cəlb etmişdir. Bir canlının özündən tamamilə fərqli quruluşdakı bir canlıya eynilənecə bənzədiyi sualının cavabını tapa bilmək üçün tədqiqatlar aparılır.

Məsələn, bağçada gəzərkən yarpaq zənn etdiyiniz üçün az qala ayaqladığınız qurbağanın hansı əməliyyatları apararaq o naxışlara və rəngə sahib olduğunu heç düşünmüsünüzmü? Qurbağanın kamuflyajı çox əhəmiyyətli müdafiə vasitəsidir. Bu sayədə yaşadığı mühitdə görünməz hala gələn qurbağa düşmənlərindən asanlıqla xilas olur.


Çəhrayı çiçəyin üzərindəki çəhrayı hörümçək, çiçəkdəki tünd və ya açıq çəhrayı rəngi eynilə təqlid edərkən, eyni növ hörümçəyin başqa növü fərqli bir çiçəyin üzərində məsələn, sarı çiçəyin üzərində - sarı rəngə bürünür.


İnsan budağa baxıb üzərində heç nə olmadığını zənn edərkən anidən bir kəpənək uçub gedir. Bir saniyə əvvəl üzərindəki qurumuş və qopmuş naxışlarına qədər eynilə bir yarpağa bənzəyən bu kəpənək kamuflyaj möcüzəsinin qüsursuz nümunəsidir.

Canlıların, üzərində olduqları cisimlərə bənzəməsi düşmənlərinin onları görmələrinin qarşısını alır. Əlbəttə, kamuflyaj edən canlılar qorunmaq məqsədi ilə bədənlərini yarpağa, budağa, ya da bir çiçəyə özləri bənzətmirlər. Hətta onlar bu bənzərliklər sayəsində qorunduqlarının fərqində belə deyillər. Amma buna baxmayaraq, istisnasız bütün nümunələrdə kamuflyaj çox ustalıqla edilir. Çiçəyin rəngi ilə eyni olan böcək, yarpaq budağı kimi hərəkətsiz dayanan ilan, yaş torpağın rənginə bürünən qurbağa, qısacası kamuflyaj edən bütün canlılar, kamuflyajın xüsusi olaraq yaradılmış müdafiə taktikası olduğunu sübut edən bir dəlildir.

Heç bir canlı bu əməliyyatı öz-özünə, ya da təsadüfən həyata keçirə bilməz. Əlbəttə ki, canlılara kamuflyaj qabiliyyətini verən, rənglərini dəyişmək üçün kimya laboratoriyalarını bədənlərinə yerləşdirən üstün ağıl və məlumat sahibi Allahdır.

Çox təsirli taktika

Kamuflyaj edən canlılar yaşadıqları mühitə çox uyğun şəkildə yaradılmış bədən quruluşları, formaları, rəngləri və naxışları ilə xüsusi şəkildə qorunurlar. Bu canlıların bəzilərinin bədənləri yaşadıqları mühitlə o qədər uyğundur ki, ətraflarındakı bitkilərdən fərqlənmələri çox çətindir.

Bəzi böcək növləri kütləvi halda kamuflyaj edərək düşmənlərindən qorunurlar. Məsələn, Madaqaskarda yaşayan tropik hemiptera növü olan Phiatidlerin qanadları parlaq və rənglidir. Ağac gövdəsində kütləvi halda istirahət etdikləri zaman böcəkdən çox çiçəyə bənzəyirlər. Bu da böcək axtaran ovçuları yanıldır. (Marco Ferrari, Colors for Survival, Barnes and Noble Books, New York, 1992, s. 41)

Üzərində yaşadığı çiçəklə eyni rəngdə olan hörümçək, ağac budağı kimi hərəkətsiz dayanan ilan, qurumuş yarpaqla çox oxşar qanadlara sahib olan böcək, üzərində dayandığı bitkilərin rənginə və formasına bürünən qurbağa... Bütün bunlar təbiətdəki kamuflyajın maraqlı nümunələridir və bizə kamuflyajın xüsusi olaraq yaradılmış üsulolduğunu göstərir.

Xərçəng hörümçəklərinin Misumena varia növü üzərinə qonduğu çiçəyin rəngindən asılıolaraq sarıdan ağa qədər bir çox rəngi bədənində meydana gətirə bilir. (Marco Ferrari, Colors for Survival, Barnes and Noble Books, New York, 1992, s. 52)

Hörümçək növü isə özünü ən yaxşı gizləyəcək rəngi tapana qədər dayanmadan irəliləyir. (Marco Ferrari, Colors for Survival, Barnes and Noble Books, New York, 1992, s. 20)

İndi bu xüsusi üsulu bir az araşdıraq.

Bəzi canlılar yaşadıqları mühitin bitki örtüyünə uyğun rəng və naxışlara malikdir. Məsələn, saralmış otların arasında sarı xətli naxışları ilə gizlənən pələngi ovunun hiss etməsi çox çətindir.

Aslanlar da yaşadıqları çöllərin rəngində yaradılıblar. Bu sayədə quru otların arasında asanlıqla gizlənirlər. Kamuflyaj etmiş əsgər kimi yavaş-yavaş ovlarına doğru yaxınlaşırlar.

Savannaların quru otları arasında ov ovlayan aslan demək olar ki, görünmür. Çünki aslanın rəngi ətraf mühitlə qarışır. Uzun otların arasından çitanı tapmaq da çox çətindir, bunun səbəbi yüzlərlə kiçik nöqtənin heyvanın bədənini göstərməməsidir. Bundan başqa çitanın qara nöqtələri günəşin vasitəsilə nəzərə çarpır və bədənini olduğundan daha böyük göstərir.

Çita da sahib olduğu təbii kamuflyaj sayəsində hiss etdirmədən ovunu ovlayır. Ov onu hiss etdikdə isə artıq çox gec olur.

Yaşadığı mühitlə mükəmməl rəng ahənginə sahib canlılardan biri də qütb ayılarıdır. Qütb ayılarının dümağ kürkləri, dörd mövsüm qar və buzlarla əhatə edilmiş dünyalarında onlara böyük üstünlüklər qazandırır. Qar kimi ağ rəngli olmaları fərq edilmədən ovlarına yaxınlaşmalarını təmin edir. Əgər rəngləri ağ olmasaydı, bu ayıların qütblərdə yemək tapa bilmələri, balalarını bəsləyə bilmələri çox çətinləşərdi.Bu da qısa müddətdə nəsillərinin tükənməsinə səbəb olardı.

Bunlardan başqa bəzi canlılar mövsümlərə uyğun kamuflyajlar edirlər. Buna ən gözəl nümunə olaraq qütb quşlarını göstərə bilərik.

Fəsillərə görə tüklərini dəyişdirən canlı: Qütb quşları


Qütb quşlarını olduqları yerdə görə bilmək qeyri-mümkündür, çünki tüklərində təbii mühiti təqlid edə bilmələrini təmin edən mükəmməl kamuflyaj qabiliyyəti var.

Qış mövsümü gəldikdə qütb quşlarının bədənlərində möcüzəvi dəyişiklik baş verir. Tünd rəngli tüklərin hamısı yox olur və yalnız ağ tüklər qalır. Qar arasında dümağ quşu görmək qeyri-mümkündür.

Quşun bu işdən heç xəbəri yoxdur. Amma bədəni hər qış mövsümündə eyni mükəmməllikdə kamuflyaj edilir. Yaz mövsümü gəldikdə qütb quşunun tüklərinin arasında yaşıllaşan bitkilərin rəngində yeni tüklər çıxır. Eyni dəyişiklik yaza da aiddir.

Bu fövqəladə dəyişikliklər sayəsində otların arasında qütb quşlarını görə bilmək qeyri-mümkündür. Bütün bu möcüzəvi kamuflyaj nümayişi, əlbəttə, bir izah tələb edir. Bu quş, əlbəttə, öz iradəsi ilə bədənindəki tüklərin rəngini dəyişdirə bilməz. Sahib olduğu kamuflyajın hansı məqsədə xidmət etdiyindən xəbəri belə yoxdur.

Elə isə bu quşa kamuflyaj qabiliyyətini verən kimdir?

Ətraf mühitin rəng və naxışını quşun tüklərinin üzərinə sanki bir rəssam kimi kim çəkmişdir?

Suallar bizi sadəcə bir cavaba aparır;

Qütb quşu Allah tərəfindən yaradılmışdır və sahib olduğu xüsusiyyətlər də özünə Rəbbimiz tərəfindən verilmişdir.

Böyük kamuflyaj ustası: Buqələmun

Kamuflyaj sənətinin ən böyük ustalarından biri şübhəsiz buqələmundur. Buqələmun kamuflyaj sürəti ilə heyrətamizdir. Digər bir çox sürünən də rəng dəyişdirmə qabiliyyətinə sahib olduğu halda, heç biri bunu buqələmun qədər sürətlə yerinə yetirə bilmir.

Buqələmun istədiyi anda olduğu yerin rənginə uyğunlaşır və beləliklə özünü gizlədir. Özünü güvəndə hiss etdiyi zaman isə dərisinə müxtəlif rənglər verərək sanki sənətini nümayiş etdirir.

Rəssamın naxışı kanvaya (kanva - üzərində naxış işləmək üçün dama-dama tor) köçürməsi çox zaman tələb edir. Halbuki, buqələmun olduğu mühitin naxışını bir anda təqlid edə bilir.

Buqələmunun bu fövqəladə qabiliyyəti bədənində yaradılan və rəngə həssas olan xüsusi hüceyrələrə əsaslanır. Bu hüceyrələr çox kompleks olub, sürətlə gələn işığa görə pigmentlərini nizamlayırlar. Bu kompleks quruluş heç bir təsadüflə açıqlana bilməz. Keçmişdə buqələmunun belə bir sistemə ehtiyac duyduğu, sonra bunu düşünüb hazırladığı və öz bədəninə yerləşdirdiyi də iddia edilə bilməz. Buqələmunun rəng dəyişdirmə qabiliyyəti yaradılışın açıq dəlilidir.

Bu nümunələrlə Allah bizə sonsuz elm və sənətinin bir nümunəsini göstərir. Bir Quran ayəsində buyurulduğu kimi, Allah qüsursuzca yaradandır:

Buqələmunlar ən yaxşı rəng dəyişdirən canlılardandır. Buqələmunun üzərinə qoyulan yarpağın izi bir müddət sonra heyvanın dərisində, üstəlik eyni rəng və naxışlarla ortaya çıxir.

O, (hər şeyi) yaradan, yoxdan var edən, (hər şeyə) surət verən Allahdır. Ən gözəl adlar (əsmayi-hüsna) ancaq Ona məxsusdur. Göylərdə və yerdə nə varsa (hamısı) Onu təqdis edib şəninə təriflər deyər. O, yenilməz qüvvət sahibi, hikmət sahibidir! (Həşr surəsi, 24)

Patoo

Allah patoo adlı quşa "təqlid edə bilmə" qabiliyyəti vermişdir. Patoo ağac kötüyünə qonur və tükləri ilə eyni rəngdə olan kötükdə görünmür. Lakin yanına yaxınlaşdıqca təqlidini daha mükəmməlləşdirmək üçün hərəkət etməyə başlayır. Çox yavaş bir şəkildə quyruğunu endirir və onu ağac kötüyünün dəliyinə soxur. Beləliklə, quşla ağacın birləşmə yeri tamamilə nəzərdən itir. Sonra yenə eyni yavaşlıqda, dimdiyi dik olaraq səmaya dönənə qədər başını qaldırır və gözlərini yumur. Quşun xüsusiyyəti göz qapaqları bağlı olmasına baxmayaraq görə bilməsidir. Hər iki göz qapağında da çox kiçik şaquli yarıqlar var. Bu yarıqlar quşun həssas gözlərinə işığın düşməsini təmin edir.

Böcəklər dünyasındakı kamuflyajçılar

Böcəklər də həm özlərini qorumaq, həm də asan ovlanmaq üçün kamuflyaj texnikalarından istifadə edirlər. Bəzi böcəklər özlərini yarpağa bənzədirlər. Bu bənzərlik elə mükəmməldir ki, yarpağın formasından üzərindəki damarlara qədər heç bir təfərrüat nəzərdən qaçmamışdır. Bəzilərinin qanadında saralmış yarpağın üzərindəki çürüklərə, ləkələrə bənzəyən naxışlar var, bəzisi isə özünü qopmuş yarpaq şəklinə bürümüşdür.

İndi, bu canlılardakı kamuflyaj dizaynı üzərində bir az düşünək.

Bu böcəklər şüura və ağıla sahib deyillər. Həyatda qalmaq üçün yarpağa bənzəməli olduqlarını bilmirlər. Bilsələr də bədənlərinin üzərinə yarpaq şəkili çəkə bilməzlər. Yarpaqlardakı çürükləri, ləkələri təqlid edə bilməzlər. Elə isə böcəyin qanadları üzərində olan və şüurlu şəkildə hazırlandığı açıq olan bu şəkillər kimin əsəridir?

Əlbəttə ki, bu dəyişikliklərin təsadüflərlə meydana gəlməsi mümkün deyil. Bu kiçik böcəklərin qanadlarındakı yarpaq dizaynı canlıların təsadüflərin deyil, Yaradıcının əsəri olduğunu göstərməyə kifayətdir.

Cüyürlərin kamuflyaj xüsusiyyəti

Ana cüyür balasının kamuflyaj xüsusiyyətini onun üçün üstünlük olaraq istifadə edir. Balasını kolluqların arasında bir yerdə gizlədir və onun oturmasını təmin edir. Bala cüyürün qəhvə rəngi dərisinin üzərindəki ağ xallar günəş işığı ilə qarışır və uzaqdan baxdıqda bala cüyür qətiyyən görünmür. Üzərindəki ağ xallar kolların arasında yerə düşən günəş şüalarının əksi kimi görünür. Bir neçə metr kənardan keçən düşmən belə bala cüyürü seçə bilmir. Ana cüyür isə balanın gizləndiyi yerin yaxınlığında dayanaraq onu qoruyur. Ancaq qətiyyən diqqətləri yuvaya cəlb etmir, çox təmkinli davranır. Yalnız bəsləmək üçün balasının olduğu yerə gəlir. Meşəyə geri qayıtmazdan əvvəl isə balasını burnu ilə itələyərək təkrar yerə oturdur. Bala hərdənbir ayağa qalxsa belə, eşitdiyi ən kiçik bir səslə dərhal yerə oturur. Bala anasının yanında qaça biləcək vaxta gələnə qədər bu şəkildə gizlənir.

Bu şəkillərdəki Mantislər də olduqları mühitdə gizlənə biləcəkləri rəng və formaya malikdirlər. Mantistlər yaşadıqları mühitə uyğun olaraq yaradılan canlılardandır. Bəzən bir yarpağın, bəzən də budağın arasında gizlənirlər. Tək silahları bədənlərinin forması və rəngidir. Bu sayədə düşmənlərindən ən yaxşı şəkildə gizlənə bilirlər.

Bu şəkillərdəki Mantislər də olduqları mühitdə gizlənə biləcəkləri rəng və formayamalikdirlər. MANTİSLƏR, yaşadıqları mühitə uyğun olaraq yaradılan canlılardandır. Bəzən bir yarpağın, bəzən də bir budağın arasında gizlənirlər. Tək silahları bədənlərinin forma və rəngidir. Bu sayədə düşmənlərindən ən yaxşı şəkildə gizlənə bilirlər.

Orxideyanın üzərinə qonan Mantisi çiçəkdən fərqləndirmək çox çətindir

Quş nəcisi görünüşündəki tırtıl

Qurumuş yarpaq, yoxsa kəpənək?

İlk baxışda qurumuş yarpaq zənn edilən bu şəkillər əslində kəpənəklərə aiddir. Damarlardan, çürümüş hissələrə və rəng tonlarına qədər hər cür incəliyi üzərində daşıyan bu yarpağabənzər qanadlar, kəpənəklər üçün çox gözəl qorunma təmin edir. Kəpənəyin yarpağa bu cür (yarpağın damarları və qurumuş hissələri belə gözardı edilmədən) bənzəməsinə "təsadüf" deyib keçmək, əlbəttə, mümkün deyil. Kəpənəyin öz-özünü "yarpaqlaşdırdığını" qəbul etməksə, eyni nisbətdə məntiqsiz iddiadır. Bu Allahın üstün yaratmasının nümunəsidir.

Yarpaqla qidalanan çəyirtkələrin ömrü yarpaqların arasında keçir. Sahib olduqları rəng yarpağa eynilə bənzədiyi üçün ən böyük düşmənləri olan kərtənkələ və quşların onları tapması mümkün deyil. Beləlikə çəyirtkələr təhlükəsizlik içində həyatlarını davam etdirir və qidalanırlar. Əlbəttə ki, çəyirtkələrin yarpaqların yanında dayanaraq "yarpaqlaşdığını" və ya öz-özlərini "yarpaqlaşdırdıqlarını" heç kim iddia edə bilməz... Aydındır ki, yarpaq yeyən çəyirtkələr həyatlarını davam etdirmək üçün bu kamuflyaj xüsusiyyəti ilə birlikdə yaradılmışlar.

Qumda kərtənkələ

Ağac gövdəsinin naxışı ilə eyni dəri rənginə sahib olan qurbağa və balası

Yarpağın üzərindəki qurbağa və yumurtaları

Qurumuş yarpaqların arasındakı qurbağa

Qayaların arasındakı qurbağa

Şəkildəki ilan meşənin yarpaqlarla örtülü zəmininə mükəmməl şəkildə kamuflyaj olmuşdur. Dərisinin rəngi onu həm müdafiə edir, həm də ovlanmada böyük üstünlük təmin edir.

Üstündə dayandığı çiçəklə kamuflyaj olmuş hörümçək

Kamuflyaj Ustası Kəpənəklər

Yarpaqların arasında və ağac gövdəsində kamuflyaj olmuş iki kəpənək

İlk baxışda çiçəklə dolu budaq kimi gördüyümüz bu şəkildə, əslində onlarla tırtıldan başqa bir şey yoxdur (sağda)
Ağcaqanadları tutmaq üçün gizlənən sarı hörümçəyi də, üzərində durduğu çiçəkdən fərqləndirmək çox da asan deyil (ortada)
Tikana bənzəyən yarpaq bitləri (solda)

Yerdə yuva tikən quşların tük rəngləri və naxışları da yarpaqlar arasında qüsursuz şəkildə gizlənmələrini təmin edir. Bu cins quşların yumurtaları da qorunmaq üçün eyni növ rəng və naxışlara malikdir.
Ceyranın otlarla eyni olan rəngi onun üçün çox böyük üstünlükdür.

MÖVSÜMƏ VƏ ZƏMİNƏ GÖRƏ DƏYİŞƏN TÜK RƏNGİ

Şəkildəki quş və dovşanın ortaq xüsusiyyətiləri mövsümlərə görə tük rənglərinin dəyişməsidir. Bu heyvanlar qış aylarında dümağ tüklərə sahib olarkən, yaz aylarında torpağın və bitki örtüsünün rənginə uyğun yeni görünüşə bürünürlər. Mühitə görə rəng dəyişdirmə hadisəsi, heyvanların bədənlərində yaradılmış olan olduqca kompleks mexanizmlər sayəsində reallaşır. Günəşdə qalan insan dərisinin qızarıb-tündləşməsinə oxşada biləcəyimiz bu mexanizmlər, heyvanların dəri və tüklərində rəng dəyişikliklərinə gətirib çıxarır. Bədənimizin günəşdə yanmasına mane ola bilmədiyimiz (xüsusi qorunma üsulları xaric) kimi, heyvanlar da bədənlərindəki dəyişikliyi idarə etmək qabiliyyətinə malik deyillər.

Yarpaqla eyni rəngə bürünmüş qurbağa
Minnov balığını dayaz hovuzda belə çaxıl daşlarının arasından seçmək olduqca çətindir. Daşların arasında zəminlə tam şəkildə eyniləşmiş 13 ədəd buynuzlu kərtənkələ var.

Yuxarıda gördüyünüz heyvan da kamuflyajın özünə qazandırdığı üstünlüklərlə həyatını davam etdirən canlılara bir başqa nümunədir.

Şəkillərdəki ilanları yarpaqların arasından seçmək olduqca çətindir.